Dragon Fruit Cultivation practices and its importance

यो एक प्रकारको सिउडी प्रजातिको विरुवा हो । यसलाई पितयाको नामले पनि चिनिन्छ । यस्को वैज्ञानिक नाम ह्य्लोकेरेउस उन्दतुस हो । यस्को स्तम्भ कमजोर भएकोले सपोर्टको आवश्यकता पर्दछ । यस्को लहरा ड्रागनको जिब्रो जस्तो हुने हुँदा यसलाई ड्रागन फल भनिएको हो । यस्को फल यसो हेर्दा प्याजको गानो जस्तो एक दुई पत्र भएको वोक्रा भित्रको गुदि वास्नादार रातो तथा कुनै कुनै जातको भने सेतो, वैजनी तथा पहेलो गुदि हुन्छ ।

यस्को फलको स्वाद गुलियो तथा अमिलोपनाको मिश्रण भएको हुन्छ । स्वादका पारखिहरुले सिउडी(ड्रागन) फललाई भगवानले दिएको उपहार पनि भन्दछन् । फलको तौल २०० ग्राम देखि १ ।२ के ।जी ।सम्मको हुन्छ । यस्को खेति खास गरिकन थाईल्याण्ड, चाईना, भियतनाम, इन्डोनेसिया, ताईवान, जापान, कोरिया तथा दक्षिण अमेरिकी मुलुक(कोलम्विया, मेक्सिको, ब्राजिल, अर्जेटिना) आदिमा गर्ने गरेको पाईन्छ । यस्को फूल रातमा फक्रने भएकोले यसलाई रातकी रानी पनि भनिन्छ । यस्को विरुवा एक पटक लगाए पछि १५–२० वर्ष सम्म उत्पादन दिन सक्दछ ।

Common Name: Dragon Fruit

Family: Cactaceae

Scientific Name: Hylocereus Undatus

Origin: South America

Weight: 150 to 600 grams, some reach 1KiloGram

इतिहास

ड्र्यागन फलको उत्पत्ति अज्ञात छ, तर यो मध्य अमेरिकाको मूल निवासी हो भन्ने मानिन्छ। यसलाई मेक्सिकोको पिटाहाया, र मध्य अमेरिका र उत्तरी दक्षिण अमेरिकामा पितया रोजा पनि भनिन्छ। स्पेनिस नाम पिटाहायाले पुष्प फलको साथ अग्लो क्याक्टीका अन्य प्रजातिहरूलाई पनि स्केत गर्न सक्छ।

नेपालमा पहिलो पटक पशु चिकित्सक श्री जगन्नाथ राईले बि.एस.२०५७ मा आफ्नो साथी मार्फत अमेरिकाबाट ड्र्यागन फल ल्याए। एक दशकको लागी यो जानकारीको रुपमा मात्र रहेको थियो। गोरखा मिलेनियम बहुउद्देश्यीय सहकारी लिमिटेडले औपचारिक रूपमा बी एस २०७० (२०१३ एडी) बाट ब्यवसायिक रूपमा ड्र्यागन फलको खेती सुरु गरे। आजकल यसको खेती नेपालको झापा र धनकुटा लगायत देशका धेरै जिल्लाहरुमा भइरहेको छ।

महत्व

ड्र्यागन फल मा एकदमै थोरै मात्रामा कोलेस्ट्रोल हुने भएकाले मुटु रोगीहरुका लागी यो एकदमै महत्वपूर्ण फल हो। यसमा मोनोअन्सेचुरेटेड फ्याटि एसिडको मात्रा बढि हुने भएकाले मुटुलाई स्वस्थ राख्दछ। यसमा रहने प्रचुर रेसाको मात्राले हाम्रो पाचन प्रणालीलाई सुदृढ बनाउँछ। यसका साथै ड्र्यागन फलमा पर्याप्त एन्टिअक्सिडेन्टस् हुने भएकाले यसले मानिसलाई युवा नै राख्छ।

नेपालमा सम्वाभना

ड्र्यागन फल भियतनाम, थाईल्याण्ड, इजरायल, श्रीलंका, भारत र पछील्ला बर्षहरुमा नेपालमा पनि प्रसिद्ध छ । नेपालमा पनि यस्को व्यवसायिक खेती फस्टाउदो चरणमा छ । नेपालमा यस फलको वर्तमान बजार मूल्य प्रति किलोग्राम ८०० देखि १००० रुपैयाँ रहेको छ जुन अन्य बागवानी बाली भन्दा ३ ४ गुणा मूल्य हो। यो फल समुन्द्री सतहबाट १५०० सम्मको उचाईमा कम वर्षा हुने क्षेत्रमा पनि खेती गर्र्न सकिन्छ । तराई, भित्री मधेस, उपत्यका र पहाडको तल्लो श्रृंखलामा हजारौं पछाडि र सीमान्त जमिनहरू उपलब्ध छन् जुन ड्र्यागन खेतीका लागि उपयुक्त छन् । ड्र्यागन फलको रासायनिक मल माग कम छ । त्यसैले हामी अर्गानिक रूपमा हाम्रो स्थानीय स्रोत साधन जस्तै गोवर मल, कम्पोस्ट, वर्मीकम्पोस्ट प्रयोग गरेर ड्रागन खेती गर्न सक्छा ै। यसबाहेक, अर्गानिक ड्र्यागन फलको मुल्य अरु भन्दा बढी हुने गर्दछ । विभिन्न फाइदाहरू भएकाले यस फल भविष्यका लागि फलका रूपमा लिन सकिन्छ । ड्र्यागन फलले कृषि पर्यटनमा पनि टेवा पुराउछ । साना जमिनदार र सीमान्त किसानहरूका लागि लाभदायक र जीविका सुधार गर्न सक्ने फल भएकोले नेपालमा ड्र्यागन फलले ठूलो महत्त्व बोकेको छ। अन्तरास्तृय निर्यात गरी बिदेशी मुद्रा कमाउने फलको रुपमा ड्रागन फललाई स्थापित गराउन सकिन्छ । त्यसैले, ड्र्यागन फल नेपालमा ठुलो सम्भावयता रहेको फल हो।

प्रजातीहरु

बाहिरी रङ र भित्री गुदोका आधारमा यस ड्र्यागन फललाई प्रमुख तीन प्रकारमा बाँडिएको हुन्छ।

Hylocereus Undatus

गुलाबी रंगको फलमा सेतो रंगको गुदो भएको यो प्रजाती पिटाहाया ब्ल्यान्कोर/सेतो पिटाहाया भनेर पनि चिनिन्छ।

Hylocereus Costaricensis

रातो फल र रातो गुदो साथ र भएको यो प्रजातीलाई पिटाया रोजोर वा रातो पिताहया पनि भनिन्छ।

Hylocereus Magalanthus

पहेंलो रंगको फल र सेतो गुदो भएको यो प्रजाती लाई पिटाया वा एमरिलोर पहेंलो पिटाहाया पनि भनिन्छ।

माटो

यो फल राम्रोसँग सुक्खा रहेको कुनै पनि माटोमा बढ्न सक्षम छ, तर यसले पीएच अम्लीय एसिडिक छ र सात बीचको माटो रुचाउँदछ । बलौटे माटो यस बोटको लागि उत्तम विकल्प होस यदि बलौटे माटो छैन भने, पानिको राम्रोसँग निकासको ब्यवस्था मिलाउनपर्दछ।

हावापानी

ड्र्यागन फल प्यान्ट एक प्रकारको उष्ण प्रदेशिय हावा पानीमा हुर्कने विरुवा हो । यस फललाई सामान्यतय ५०० देखि १५०० मिलिमिटर वार्षिक वर्षा आवश्यक पर्दछ । यो प्रजातिको विरुवा वर्षभरी एकनासको पानी पर्ने क्षेत्रमा राम्रोसंग हुर्कने गर्दछ । यो भन्दा बढी बर्षा हुने ठाउमा फुल खस्ने र फल कुहिने समस्या देखापर्दछ । यस्को खेति समुन्द्र सतहवाट १०० देखि १५०० मिटर उचाई सम्मको क्षेत्रमा व्यवसायिक रुपमा गर्न सकिन्छ । ड्र्यागन फलको लागी २० देखी ३० डिग्री सेल्सियस तापमान आवश्यक पर्दछ । पुर्णरुपमा सूर्यको प्रकाश लाग्ने स्थान यस्को लागि उपयुक्त मानिन्छ । प्रकाश कम परेको अवस्थामा विरुवाको बृद्धि विकास कम भएर जान्छ । त्यसैगरी, उच्च सूर्यको किरण पनि ड्र्यागन फल बालीका लागि उपयुक्त हुँदैन। उच्च सूर्यको प्रकाशबाट ड्र्यागन फललाई बचाउनको लागि शेडिंग वा छाया घरको प्रयोग गर्न सकिन्छ।

वार्षिक वर्षा स् वर्षभरी एकनासको ५०० देखि १५०० मिलिमिटर

उचाइ स् समुन्द्र सतहवाट १०० देखि १५०० मिटर

तापक्रमस् २० देखी ३० डिग्री सेल्सियस

विरुवा प्रसारण

यो फल बीउ र कटिङ दुइ तरिकाबाट प्रसारण गरिन्छ। बीउको माध्यमबाट प्रसारण गरी उत्पादनमा आउन निकै धेरै समय लाग्छ, त्यसैले कटिंगको माध्यमबाट प्रसारण बढी रुचाइन्छ जुन सजिलो र भरपर्दो छ।

कसरि गर्ने त प्रसारण?

यसलाई पूर्ण सूर्य चाहिन्छ, तसर्थ बगैंचामा दिनमा कम्तिमा छ घण्टा घाम पर्ने क्षेत्र छनौट गर्नुहोस्।

परिपक्व बिरुवाबाट सावधानीपूर्वक बाह्र इन्च लामो हाँगा काट्नुहोस्। यी प्रत्येक टुक्रा नयाँ ड्र्यागन फलको बोट बन्न सक्छन्।

माटोको मुनि एक इन्च वा दुई राखेर र माटोलाई चारैतिर दबाएर प्रत्येक काटेको बिरूवा रोप्नुहोस्।

यसलाई समान रूपमा चिसो राख्नुहोस्। तपाईंले तीन वा चार हप्तामा नयाँ विकास र विकासशील रुट प्रणाली हेर्न सुरु गर्नुपर्दछ। तर याद राख्नुहोस माटोमा धेरै चिस्यान यसले सहदैन।

मलखाद ब्यवस्थापन

यसलाई ५४० ग्राम नाइट्रोजन, ७२० ग्राम फोस्फोरस , ३०० ग्राम पोटासियम र २० प्न गोबर मल प्रति बिरुवा चार पटक गरी एक बर्षमा दिनुपर्दछ । फल राम्रोसँग बढिरहेको छ भन्ने सुनिश्चित गर्न, सक्रिय बढ्ने मौसममा प्रत्येक महिना यसलाई केही मल दिनुपर्दछ। चिसो जाडो महिनाहरुको लागी, बिरुवाको बृद्वि रोकिने भएकाले जाडो महिना सुरुवात तीन महिना जति मल बन्द गर्नुपर्दछ।

सिँचाइ तथा निकास

ड्रागन फलालाई कम पानी सिँचाइ चाहिने भएकोले हप्तामा एक पटक सिफारिस गरिएको हुन्छ र राम्रो दक्षताको लागि ड्रिप इरिग्रेसन प्रयोग गर्नुपर्दछ । ड्रागन फल बोटहरूको लागि डृप इरिगेशन विधि प्रभावकारी र उत्तम सिंचाई प्रणाली हो । बिरुवा रोप्ने, फूल लाग्ने र फल विकास जस्ता चरणहरुमा ड्र्यागन फल खेतीको लागी बारम्बार सिँचाइ आवश्यक पर्दछ । प्रति दिन प्रति वोट औसत १ २ लिटर पानी पर्याप्त हुन्छ । यस्को वोटको वृद्धि अनुसार पानीको आवश्यकता वढ्दै जान्छ । मुख्यत फलको विकास भइरहेको समयमा पानीको अभाव हुनुहुदैन।

तर वोटको फेदमा पानी जमेमा जरा कुहिन सक्दछ । तसर्थ पानी सिंचाई गर्दा फेदमा नपर्ने गरी औठी आकारको कुलेसो वनाएर वरीपरी दिनुपर्दछ । मलखाद्य दिए पछि सिंचाई दिनु अति आवश्यक हुन्छ, जसले गर्दा मलको प्रभावकारिता बढाउन मद्दत गर्दछ । धरै पानी भएको अवस्थामा विरुवाको जरा कुहिने र लामो समय सुख्खा भएमा विरुवा ओईलाउन थाल्दछ । यस्को मुख्य कारण भनेको जरा धेरै गहिराईमा नजानु हो । सुख्खावाट जति प्रभाव पर्छ पानी जम्नाले त्यतिकै असर पार्दछ । तसर्थ यस्को लागि उचित सिंचाई व्यवस्थाको साथै राम्रो निकास व्यवस्था गर्नु पर्ने भएकोले निकास कुलो बनाएर पानी कटाउने व्यवस्था मिलाउनु पर्छ । भरखर रोपेको विरुवामा चिस्यान वढि हुने गरेर पानी दिनु हुदैन वरु सुख्खा भए पछि मात्र पानी दिनु राम्रो मानिन्छ ।

समर्थन प्रणाली

जब ड्र्यागन फलको बोट बाह्र इन्च लम्बाईमा पुग्छ, बढ्नको लागि यसलाई समर्थन प्रणालीको आवश्यक पर्दछ। ड्र्यागन फलको बोट निकै ठूलो र धेरै फैलिन सक्छ तसर्थ एक बलियो थाँक्रो स्थापना गर्नुपर्नेछ जसले बिरुवाको तौल सहन सक्छ। थाँक्रो बनाउँदा तारहरू प्रयोग गर्नु हुँदैन। किनभने तिनीहरूले काण्डहरू काट्छ वा नष्ट गर्दछ। यदि तार प्रयोग गरिएको छ भने नरम सामागी्रले कभर गर्नु पर्छ। होचो रूखमा वा चट्टान वा ब्लकको थुप्रोमा बढिरहेको बोटहरू पनि केही बोटहरूको लागि समर्थनको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।

काँटछाँट

एकअर्कालाई छुने, एक अर्कामा बढिरहेको, खप्टिएका वा त्यो माटोलाई छुने हाँगालाई छाँन्नुपर्छ र धारिलो हतियारले काट्नपर्छ। बाँकी शाखाहरूका वरिपरि स्पष्ट क्षेत्र छोड्नुपर्छ जसले गर्दा फुलहरू विस्तार गर्न खुल्ला ठाँउ हुन्छ र फलहरू छनौट गर्न सजिलो हुन्छ।

काटिएको हाँगालाई फेरी नयाँ बोटको रुपमा पयोग गर्न सकिन्छ।

रोगकिरा

वातावरणीय ड्र्यागन फल समस्याहरू

साधारण तय ड्र्यागन फल गर्मी ठाउँमा फल्छ, तर गहन सूर्य र लामो अवधि धेरै तातोले यसलाई क्षतिग्रस्त गर्न सक्छ जसलाई सनस्क्याल्ड हुनसक्छ। यस समस्यालाई हटाउन, तपाईंले दिनको गर्मी अवधिमा खास गरी साना बोटबिरुवाहरूमा केही छाया प्रदान गर्न सक्ने ठाउँमा ड्र्यागन फल रोप्नुहोस्। धेरै चिसोको समयमा बिरुवामा क्षति सजिलै देखिन्छ तर जाडोको तापमान हट्ने बित्तीकै छोटो समयमा क्षतिबाट निको हुनेछ।

वर्षायाममा यस फललाई सिंचाई दिन आवश्यक हुँदैन तर तापक्रम बढेपछि र वर्षा कम सम्भावना भएपछि सिंचाई प्रदान गर्न आवश्यक हुन्छ।

ड्र्यागन फल कीटहरू र रोगहरू

एन्थ्रेकनोज (Colletotrichum gloeosporioides) एक ढुसीगत रोग हो जुन ड्र्यागन फललाई संक्रमित गर्न सक्छ। यसले काण्डहरू र फलहरूमा औँठी जस्तो केंद्रित घाउ बनाउँदछन्। यस्ता ढुसीगत रोग लागेमा बोर्डक्स घोल बनाएर स्प्रे गर्न सकिन्छ। संक्रमण धेरै भएको अवस्थामा मेन्कोजेव २ एम एल प्रती लीटर पानिमा मिसाएर स्प्रे गर्न सकिन्छ।

द्यष्उयबचष्क अबअतष्खयचब ले कालो र खैरो थोप्लो पारी फूल र फलमा कुहााउँदछ। जब संक्रमण गम्भीर हुन्छ, हाँगा र डाँठमा पनि देखिन्छ। Fusarium Oxysporum पनि ड्र्यागन फल संक्रमित फेला परेको छ। डिफिनेकोनाजोल यसको बिरूद्ध प्रभावकारी देखाइएको छ। यसलाई टाढा राख्न राम्रोसँग बगैँचा ब्यवस्थापन गरी सरसफाई कायम गर्न आवश्यक हुन्छ। यस्ता ढुसीगत रोग लागेमा बोर्डक्स घोल बनाएर स्प्रे गर्न सकिन्छ।

क्याक्टस ‘भाइरस ह्’ वा क्याक्टस हल्का मोटल भाइरस, एक नयाँ भाइरस हो। संक्रमण शाखामा प्रकाश र गाढा हरियो क्षेत्र (मोजेक) को एक धमिलो धब्बाहरुको देखा पर्दछ। यो रोग विषेस गरी भुसुना, लाही जस्ता किराले सार्ने भएकाले यी कीराहरुको नियन्त्रण उतिकै आवश्यक छ। यी कीराहरुको नियन्त्रण गर्न पहेँलो टाँसिने पासोको प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ। त्यससँगै धेरै संक्रमण भएको अवस्थामा साईपरमेथ्रिन ३ देखी ५ एम एल प्रती लीटर पानिमा मिसाएर स्प्रे गर्न सकिन्छ।

प्रायजसो रोगहरू बगैंचा सरसफाईमा सही अभ्यास नहुँदा देखा पर्दछन्। विशेष रूपमा असंशोधित उपकरणहरूले रोग सार्ने भएकाले उपकरणहरू रक्सी, हाइड्रोजन पेरोक्साइड वा एक धेरै कमजोर ब्लीच र पानी समाधानको साथ संसोधन गर्न सकिन्छ। केहि रोगहरू संक्रमित बोटबिरुवा र असुरक्षित बोटबिरुवाको सम्पर्कको माध्यमबाट फैलिन्छन्, त्यसैले बिरुवाहरुको बिचमा केही ठाउँ राख्नु पर्दछ।

उत्पादन

ड्रागनको विरुवामा १।५–२ वर्ष पछि फल लाग्न सुरु गर्दछ । फल तयार भई सकेपछि फलसंग जोडिएको टर्मिनल पेटल रातो भएर जान्छ र फलको तलको भाग सुनिएको जस्तो देखिन्छ । पहिलो चक्रको वालीको तयारी जुन अक्टोबर र दोस्रो चक्रको वाली डेसेम्ब जुनमा तयारी हुन्छ । ड्रागनको फल, फूल लागेको ३०—५० दिनमा तयार हुन्छ । फललाई ५ डिग्री सेल्सियस, तापक्रम र ९० प्रतिशत सापेक्षिक आद्रताको अवस्थामा ४० दिन सम्म राख्न सकिन्छ । पहिलो वर्षमा प्रति पोल ८–१० वटा फल लाग्दछ । मुख्य सिजनको रुपमा असोज–फाल्गुन चक्रलाई मान्न सकिन्छ । सिउडी फलको उत्पादन प्रति रोपनी २५०–३०० के ।जी सम्म हुने गर्दछ । एक पटक लगाएको विरुवाले १५–२० वषसम्म फल दिन सक्दछ । विरुवा जुन महिनामा फुल्न सुरु गर्दछ र अक्टोबर महिना सम्म फुलिरहन्छ ।